Seksueel trauma verwerken: Praktische handvatten en inzichten

Het vertrouwen in uw lichaam terugkrijgen na een seksueel trauma kan moeilijk zijn. U staat er echter niet alleen voor op deze reis. Wat u is overkomen, was nooit uw schuld. Het helen van seksueel trauma is uw recht, en het terugclaimen van uw seksualiteit kan daar onderdeel van zijn.

In dit artikel ontdekt u hoe intimiteit na een seksueel trauma mogelijk een sterke weg naar herstel kan worden, wanneer u daar klaar voor bent. Dit gebeurt door middel van bewezen strategieën uit de therapie en praktische stappen voor veilige seksuele genezing. Daarnaast leest u over de nieuwste inzichten van Rutgers(onderzoeksbureau) over seksueel geweld in Nederland.

Volgens Rutgers heeft bijna een kwart van Nederlandse vrouwen en één op de twintig mannen seksueel geweld meegemaakt. Als ongewenst zoenen en aanraken wordt meegeteld, heeft meer dan de helft van alle vrouwen dit ervaren. Deze cijfers laten zien dat uw verhaal ertoe doet en dat u niet alleen bent. Zoals Rutgers stelt: "Elk seksueel contact zou gewenst en gelijkwaardig moeten zijn. Is het dat niet, dan is het grensoverschrijdend gedrag."

Het herstel na seksueel misbruik begint met de moed om daar zelf verandering in te brengen. Voor veel mensen kan dit proces van zelfliefde na trauma een geheel nieuw hoofdstuk betekenen. Een kans om eindelijk de intimiteit en verbinding te ervaren die u verdient.

Het onderzoek van Rutgers wordt ongeveer om de 5 jaar uitgevoerd en de laatste keer was in 2022. Dit laatste onderzoek toonde een schrijnende realiteit. Eén op de vier Nederlandse vrouwen ervaart seksueel geweld tijdens hun leven. Jongeren zijn het meest kwetsbaar, bijna de helft van vrouwen tussen 16 en 18 jaar was in 2022 slachtoffer van ongewenste seksuele handelingen.

Binnen de LGBTQI+ gemeenschap lopen deze getallen nog hoger op. Bijna de helft van vrouwen die zich biseksueel identificeren en één op de drie homoseksuele mannen hebben seksueel misbruik meegemaakt. Ook neemt online seksueel ongewenst gedrag toe via sociale media platforms zoals Snapchat, Instagram en WhatsApp.

Deze cijfers zijn belangrijk omdat het laat zien dat trauma genezing niet alleen een individueel maar ook een maatschappelijk vraagstuk is. U bent onderdeel van een grote groep mensen die herstel zoekt, en gelukkig zijn er steeds meer hulpmiddelen beschikbaar. Rutgers stelt dat ongelijkheid tussen mannen en vrouwen het risico op seksuele overschrijding verhoogt. Door normen rond gelijkheid en respectvol gedrag te veranderen, pakt de samenleving ongewenst seksueel gedrag aan de basis aan.

Veel mensen herkennen hun eigen reacties op trauma niet onmiddellijk. Seksueel misbruik verwerken begint vaak met het bewust worden van de manieren waarop trauma zich kan uiten in uw lichaam en gedrag.

Lichamelijk kan uw lichaam verstijven bij onverwachte aanraking, of u heeft misschien problemen met inslapen en nachtmerries. Soms ontstaat er paniek tijdens intimiteit of voelt u chronische spanning in uw bekken. Ook kan het zijn dat u bepaalde lichaamshoudingen vermijdt zonder dat u precies weet waarom. Deze reacties zijn normale beschermingsmechanismen die uw zenuwstelsel heeft ontwikkeld.

Emotioneel kan trauma ervoor zorgen dat u seksuele situaties vermijdt of zich schuldig voelt over uw eigen verlangens. Vertrouwen opbouwen in relaties wordt moeilijker, en het gevoel dat u de controle over uw lichaam kwijt bent is vaak aanwezig. Wegdrijven met uw gedachten tijdens intimiteit, flashbacks tijdens intieme momenten, constante waakzaamheid of concentratieproblemen zijn ook veel voorkomende reacties.

Deze reacties laten zien dat u sterk bent, niet zwak. Het zijn natuurlijke beschermingsreacties die uw brein en lichaam hebben ontwikkeld om u veilig te houden. Het herkennen van deze patronen is de eerste stap naar mogelijke verandering.

Seksueel trauma raakt niet alleen uw lichaam, maar heeft juist een grote invloed op uw emoties en mentale welzijn. Therapeuten zien dagelijks hoe overlevers worstelen met de impact op hun intieme leven.

Het gevoel van controle over uw lichaam kan sterk aangetast zijn. Seksueel misbruik kan ertoe leiden dat intimiteit voelt als iets wat "gebeurt met u" in plaats van iets wat u bewust kiest. Uw lichaam kan veranderen van iets waar u zich prettig bij voelde naar iets waar u zich voor schaamt of dat u wantrouwt.

Vertrouwen opbouwen na verraad van intimiteit is een van de grootste uitdagingen bij herstel. Angst voor kwetsbaarheid kan leiden tot emotionele afstand in relaties. Ook kan het moeilijk worden om te communiceren over wat u nodig heeft en waar uw grenzen liggen. Deze vertrouwensproblemen beperken zich vaak niet tot romantische relaties maar kunnen zich uitstrekken naar vriendschappen en familierelaties.

Bepaalde aanrakingen, geuren, posities of emoties tijdens intimiteit kunnen traumatische herinneringen oproepen. Uw zenuwstelsel reageert erop alsof het gevaar nog steeds aanwezig is. Uit reflex kunt u bijvoorbeeld verstijven, schrikken of wegdrijven met uw gedachten. Deze reacties zijn beschermingsmechanismen van de hersenen, en zijn geen tekenen van zwakte.

Deze patronen kunnen doorbroken worden met de juiste ondersteuning en tijd. Seksuele genezing is mogelijk, en duizenden mensen zijn u al voorgegaan op dit pad naar herstel.

Voor overlevers kan het idee dat intimiteit na trauma ooit helend kan zijn, vreemd of zelfs pijnlijk klinken. Als seks eenmaal wordt geassocieerd met pijn of grensoverschrijding, dan kan het terugvinden van positieve associaties met seks voelen als een onmogelijke opgave. Deze gevoelens zijn volkomen begrijpelijk en echt.

Helende intimiteit is een zorgvuldig proces dat helemaal op uw tempo plaatsvindt. Het betekent zelfliefde na trauma ontwikkelen, maar dan volledig op uw voorwaarden. Uw eigen grenzen worden absoluut gerespecteerd, en er is geen tijdsdruk of verwachting van buitenaf. Het gaat om het combineren van professionele therapie met persoonlijke groei, waarbij intimiteit kan groeien naar een vorm van zelfuitdrukking en verbinding.

Helende intimiteit betekent niet dat u uw ongemak negeert of "doorzet". U doet niet alsof alles in orde is terwijl dat niet zo is. Er is geen druk van anderen om "normaal" te worden volgens standaarden van buitenaf. U forceert uzelf ook niet tot intimiteit voor een partner, maar respecteert volledig uw eigen tempo en communiceert daar open over.

"Klaar zijn" voor intimiteit betekent niet "genezen" of dat alle pijn verdwenen is. Seksueel misbruik verwerken is een doorlopend proces zonder vast eindpunt. Gereedheid ziet er anders uit: u voelt zich veilig genoeg in uw omgeving, bij uw partner en in uzelf. U weet wat u wel en niet wilt, en kunt dit communiceren. U heeft manieren ontwikkeld om met intense emoties om te gaan en voelt een verlangen om uw lichaam terug te winnen op uw eigen voorwaarden. Idealiter werkt u met een gespecialiseerde therapeut die u door dit proces kan begeleiden.

Seksuele genezing na trauma is een zeer persoonlijke reis zonder vaste route. Voor veel overlevers is het terugvinden van veiligheid, plezier en verbinding in hun intieme leven een belangrijk onderdeel van volledig herstel, maar dit hoeft niet voor iedereen het geval te zijn.

Drie Fasen van Herstel na Seksueel Trauma

Herstel na seksueel trauma is een persoonlijk proces dat tijd, geduld en zelfliefde vraagt. Als praktische aanpak kunt u deze drie fasen als richtlijn gebruiken, maar onthoud dat herstel niet in een rechte lijn verloopt. Het is volkomen normaal om heen en weer te bewegen tussen fasen, periodes van vooruitgang en terugval te ervaren, en uw eigen tempo te volgen. Deze fasen zijn geen letterlijke regels, maar kunnen richting geven aan de weg naar herstel. 

Fase 1: Fundament (eerste weken)

De eerste fase draait volledig om het leggen van een stevige basis voor uw herstel. Dit is de periode waarin veiligheid en stabiliteit centraal staan, en waarin u leert uw lichaam opnieuw te vertrouwen zonder druk of verwachtingen.

Niet-seksuele aanraking vormt het startpunt van uw herstel. Begin met eenvoudige, veilige vormen van fysiek contact zoals handen vasthouden, een arm om de schouder, of een troostende knuffel. Deze vormen van aanraking helpen uw lichaam te leren dat contact niet automatisch gevaarlijk is. Het is essentieel dat u hierbij volledig de controle houdt: u bepaalt wanneer, hoe lang en op welke manier er contact is. Uw partner of therapeut respecteert uw grenzen.

Leer grenzen stellen oefenen in alledaagse, niet-bedreigende situaties. Dit kan betekenen dat u 'nee' zegt tegen een sociale afspraak als u daar geen energie voor heeft, of dat u aangeeft wanneer iemand te dichtbij staat. Door grenzen te stellen in veilige omgevingen, bouwt u vertrouwen op in uw eigen stem en ervaring. Dit vormt een belangrijke vaardigheid voor later, wanneer u weer intimiteit aangaat.

Ademhalingsoefeningen en mindfulness zijn krachtige hulpmiddelen om weer in contact te komen met uw lichaam op een rustige, beheerste manier. Probeer dagelijks 5-10 minuten bewust adem te halen, waarbij u zich concentreert op het in- en uitademen. Deze oefeningen helpen uw zenuwstelsel te kalmeren en brengen u terug naar het hier en nu wanneer trauma-herinneringen opkomen.

Tot slot is het zoeken van professionele hulp essentieel in deze fase. Een gespecialiseerde therapeut met ervaring in traumabehandeling kan u begeleiden met bewezen effectieve therapievormen zoals EMDR, traumagerichte CGT of psychotherapie. U hoeft dit proces niet alleen door te maken en wij raden altijd hulp aan bij dit moeilijke proces. 

Fase 2: Opbouw (maand 2-3)

In de tweede fase, die meestal rond de tweede of derde maand begint (maar dit kan ook later zijn), start u voorzichtig met het her- opbouwen van intimiteit. Deze fase vraagt om geduld, zelfliefde en veel communicatie.

Langzaam opbouwen naar intimiteit is de sleutel tot succes. Begin alleen met aanraking die een stapje verder gaat dan in fase één wanneer u zich daar werkelijk klaar voor voelt. Dit betekent geen tijdsdruk of verwachtingen. Misschien begint u met het aanraken van elkaars gezicht, het masseren van elkaars schouders, of het samen douchen zonder verdere intimiteit. Elk contact gebeurt met wederzijdse toestemming en moet op elk moment kunnen worden gestopt zonder uitleg of schuldgevoel.

Zelfintimiteit verkennen kan voor sommige overlevenden een veilige manier zijn om weer in contact te komen met hun eigen lichaam en seksualiteit, zonder de complexiteit van een partner. In een vertrouwde, rustige omgeving kunt u ontdekken wat prettig aanvoelt en waar uw grenzen liggen. Dit is volledig vrijblijvend en alleen als u zich daar toe aangetrokken voelt.

Blijf open communiceren over wat u triggert, wat u nodig heeft, en hoe u zich voelt. Praat met uw partner over flashbacks, lichamelijke reacties en emoties die opkomen. Leg uit wat helpt (bijvoorbeeld: "Zeg mijn naam zodat ik weet dat ik hier ben" of "Laat het licht aan"). Communicatie hoeft niet perfect te zijn; het gaat erom dat u probeert uw ervaring te delen.

Vier de kleine overwinningen. Elke stap vooruit, hoe klein ook, is significant en verdient erkenning. Of u nu voor het eerst weer hand in hand heeft gelopen, een knuffel heeft kunnen geven, of vijf minuten langer fysiek contact kon verdragen dan de vorige keer ; dit zijn allemaal belangrijke mijlpalen die laten zien dat u vooruitgaat. 

Fase 3: Integratie (vanaf maand 4)

De derde fase begint meestal vanaf de vierde maand, hoewel sommige mensen hier pas na een jaar of langer aan toe zijn. In deze fase gaat het om het integreren van uw herstel in uw dagelijks leven en het opnieuw vorm geven aan uw seksuele identiteit.

Focus op verbinding in plaats van op prestatie of verwachtingen over hoe seks 'zou moeten zijn'. Het doel is niet om terug te keren naar wie u was vóór het trauma, maar om een nieuwe vorm van intimiteit te creëren die past bij wie u nu bent. Intimiteit kan er heel anders uitzien dan voorheen, en dat is volledig oké. Misschien vindt u nu andere vormen van aanraking prettiger, heeft u andere grenzen, of ervaart u seksualiteit op een andere manier.

Blijvende ervaringen betekent dat u rituelen creëert die u helpen voorbereiden op intimiteit en weer landen in uw lichaam na afloop. Dit kunnen kleine handelingen zijn zoals samen thee drinken vooraf, een specifieke geur in de kamer verspreiden, of na afloop even samen liggen en praten over hoe het voelde. Deze rituelen geven structuur en veiligheid aan intieme momenten.

Vertrouwen opbouwen is een continu proces dat niet stopt na deze drie fasen. Blijf werken aan vertrouwen in uzelf, in uw lichaam, en in uw partner (als u die heeft). Dit betekent ook dat u leert vertrouwen in uw eigen oordeel, uw grenzen respecteert, en accepteert dat herstel geen eindpunt heeft maar een voortdurende reis is.

Respecteer uw eigen tempo altijd. Er is geen deadline voor herstel, geen moment waarop u 'klaar' zou moeten zijn. Sommige dagen zult u grote stappen maken, andere dagen voelt u zich misschien terug bij fase één. Dat is allemaal onderdeel van het proces. Wees geduldig en vriendelijk voor uzelf, precies zoals u dat zou zijn voor een vriend of familielid. 

Praktische hulpmiddelen

Grenzen zijn van fundamenteel belang bij elke vorm van intimiteit na trauma. Stel duidelijke grenzen en bespreek deze vooraf met uw partner. U mag op elk moment "nee" zeggen, zonder uitleg of rechtvaardiging. Een liefdevolle partner respecteert dit altijd en vraagt niet om uitleg of probeert u over te halen.

Hulpmiddelen om te aarden kunnen helpen tijdens intieme momenten. Ademhalingsoefeningen zoals de 4-7-8 ademhaling (vier tellen inademen, zeven vasthouden, acht uitademen) kunnen uw zenuwstelsel kalmeren. Mindfulness houdt u in het huidige moment, en het bewust focussen op uw vijf zintuigen kan u geankerd houden in het hier en nu.

Het creëren van rituelen van veiligheid kan de overgang naar intimiteit vergemakkelijken. Spreek een veilig woord af voor onmiddellijk stoppen, en neem altijd tijd en ruimte voor emoties na intimiteit. Deze rituelen helpen uw zenuwstelsel om van waakzaam naar veilig over te schakelen.

Trauma-expert dr. Bessel van der Kolk stelt: "The body keeps the score." Dit betekent dat bij het verwerken van seksueel misbruik uw lichaam opnieuw moet leren dat intimiteit veilig kan zijn. Dit is een geleidelijk proces dat tijd en geduld vereist.

Als onderdeel van dit proces kan het gebruik van hulpmiddelen zoals de Gentle Sensations Kit een ondersteunende rol spelen. Deze kit is ontworpen met ultra-zachte producten die helpen bij het verkennen van sensuele aanrakingen, waarbij de nadruk ligt op zachtheid en comfort. Dit kan bijzonder nuttig zijn voor diegenen die rustig willen beginnen met het herwinnen van intimiteit, zonder druk.

Daarnaast kunnen dilatorsets ook een waardevol hulpmiddel zijn voor het opbouwen van vertrouwen in het eigen lichaam, vooral wanneer penetratie pijnlijk of ongemakkelijk is. Het gebruik van een dilatorset of een zachte vibrator kan, onder begeleiding van een therapeut, bijdragen aan het ontspannen van de bekkenbodemspieren en het verkennen van het lichaam op een veilige manier. Door het gebruik van deze hulpmiddelen, in combinatie met ontspanningsoefeningen en glijmiddel, kunnen vrouwen zich op hun eigen tempo voorbereiden op intimiteit, zonder zich gehaast of ongemakkelijk te voelen.

Therapie leert ons dat trauma vaak gezonde grenzen aantast. Het opnieuw opbouwen van grenzen is essentieel voor het herstel van seksueel misbruik en voor alle andere relaties in uw leven.

De kracht van "nee" zeggen begint vaak klein. Zeg "nee" tegen dingen die niet goed voelen in alledaagse situaties, zoals verzoeken om uw tijd of energie. Bouw uw "nee-spier" op door te oefenen, dit wordt makkelijker met tijd. Onthoud dat "nee" een complete zin is die geen uitleg nodig heeft.

"Nee" zeggen kan moeilijk zijn na trauma omdat het uw gevoel van eigenwaarde kan aantasten. Er kan angst zijn voor afwijzing of conflict, vooral als trauma heeft plaatsgevonden binnen een relatie. Ook kunt u zijn opgevoed om "aardig" en toegankelijk te zijn, maar het is belangrijk om te begrijpen dat "nee" zeggen niet onaardig is, maar een vorm van zelfzorg.

Net zo belangrijk als weten wat u niet wilt, is ontdekken wat u wel wilt. Welke aanraking voelt goed en veilig voor u? In welke setting voelt u zich het meest ontspannen? Deel met uw partner ook welke dingen juist wel goed voelen, zodat zij weten hoe u te ondersteunen.

Voor intimiteit na trauma zijn duidelijke communicatie-afspraken essentieel. Spreek "veilige woorden" af om intimiteit te pauzeren ("geel") of volledig te stoppen ("rood"). Gebruik positieve taal zoals "Ik vind het fijn als..." in plaats van alleen "Doe niet...". Non-verbale signalen kunnen ook helpen wanneer praten moeilijk is.

Voor veel mensen vormt zelfliefde na trauma de basis voor al het andere herstel. Het herontdekken van uw eigen lichaam en verlangens kan een krachtige eerste stap zijn in seksuele genezing.

Zelfintimiteit kan helend zijn omdat het u volledige controle geeft over het tempo, de intensiteit en wanneer u wilt stoppen. Er is geen druk van buitenaf, u kunt puur focussen op uw eigen plezier en comfort. Het helpt u uw lichaam opnieuw te ontdekken door te leren wat veilig en prettig aanvoelt.

Het creëren van een veilige ruimte voor zelfverkenning vereist zorgvuldige voorbereiding. Zorg voor volledige privacy en voorkom onderbrekingen. Creëer een warme en uitnodigende atmosfeer die u helpt ontspannen. Begin zonder verwachtingen en met pure nieuwsgierigheid. Stop onmiddellijk als iets niet goed voelt, zonder uzelf te veroordelen.

Aanwezig blijven tijdens zelfintimiteit kan uitdagend zijn na trauma. Blijf in het moment door te focussen op wat u fysiek voelt. Pauzeer als uw gedachten afdwalen of triggers opkomen. Gebruik grounding technieken door vijf dingen te benoemen die u ziet, hoort en voelt.

Triggers tijdens zelfontdekking zijn volkomen normaal. Stop wanneer dit gebeurt, adem diep, en keer terug naar wat veilig voelt. Gebruik zelfcompassie door tegen uzelf te zeggen: "Dit is moeilijk, en dat is oké." Seksueel misbruik verwerken betekent ook accepteren dat sommige dagen makkelijker zijn dan andere.

Therapie bij een gespecialiseerde professional kan het verschil maken tussen blijven worstelen en weer tot bloei komen. Seksueel trauma herstellen is complex, en u hoeft dit niet alleen te doen.

Wanneer professionele hulp zoeken

Zoek hulp als triggers uw dagelijks leven behoorlijk beïnvloeden, wanneer intimiteit overweldigend of volledig onmogelijk voelt, of bij flashbacks en frequente dissociatie. Ernstiger signalen die onmiddellijke hulp vereisen zijn gedachten over zelfbeschadiging, ernstige relationele problemen, of problematisch middelengebruik. In deze gevallen belt u direct 0800-0113.

EMDR (Eye Movement Desensitization and Reprocessing)

• Bewezen zeer effectief voor seksueel trauma
• Vermindert emotionele lading van triggers aanzienlijk
• Gemiddeld 6-12 sessies nodig voor verbetering

Somatische therapie

• Verwerkt trauma via lichaamsbewustzijn
• Helpt zenuwsysteem reguleren
• Technieken: ademwerk, beweging, therapeutische aanraking

Cognitieve gedragstherapie

• Doorbreekt negatieve gedachtenpatronen
• Biedt praktische tools voor dagelijks leven
• Focus op gedragsverandering en gezonde coping

Seksuologische therapie

• Gespecialiseerd in seksuele problemen na trauma
• Combineert trauma-expertise met seksuele gezondheid
• Focus op herontdekken van plezier en positieve seksualiteit

Een goede therapeut vinden

Let op specialisatie in zowel trauma als seksualiteit. Controleer training in EMDR of somatische therapie. Verifieer lidmaatschap van beroepsverenigingen zoals NVO, NVVS, of VPT. Belangrijk is dat u een gevoel van veiligheid en vertrouwen krijgt in het eerste gesprek.

Rode vlaggen zijn therapeuten die intimiteit "voorschrijven" zonder rekening te houden met uw tempo, gebrek aan trauma-sensitiviteit tonen, of te snel willen "genezen" zonder adequate training.

Rutgers - Kenniscentrum voor seksualiteit in Nederland via rutgers.nl. Meest gezaghebbende bron voor seksueel trauma informatie met therapie, educatie en onderzoek.

Nederlandse Vereniging voor Seksuologie (NVVS) - Register van gecertificeerde seksuologen via nvvs.info met zoekfunctie voor gespecialiseerde therapeuten.

Mind Korrelatie - Gespecialiseerd in trauma en PTSS behandeling via mindkorrelatie.nl met EMDR, somatische therapie en groepstherapie.

Centrum '45 - Expert in complexe trauma's en PTSS via centrum45.nl met meerdere vestigingen door Nederland.

Crisis ondersteuning

Voor directe hulp belt u 112 bij acute gevaar, 0800-0113 voor Zelfmoordpreventielijn (24/7 gratis), of 0900-0101 voor Slachtofferhulp Nederland. Via 113.nl kunt u direct chatten met een professional.

Online crisis hulp is beschikbaar via 113.nl voor directe chat, Mindhulplijn.nl voor crisis chat en zelfhulp tools, en Slachtofferhulp.nl voor online melden en eerste hulp.

Centrum Seksueel Geweld biedt directe zorg na recent seksueel geweld in academische ziekenhuizen, inclusief medische zorg en forensisch onderzoek binnen 7 dagen, ook zonder aangifte.

Professionele hulp is altijd beschikbaar. Elke stap die u zet, hoe klein ook, is een overwinning.

Seksueel trauma genezing is een persoonlijke reis die tijd, geduld en vaak professionele ondersteuning vereist. Intimiteit na trauma kan, wanneer u er klaar voor bent, mogelijk een weg naar herstel worden. Maar dit gebeurt alleen op uw voorwaarden en in uw tempo.

Bijna een kwart van Nederlandse vrouwen heeft seksueel geweld meegemaakt. U bent niet alleen, en uw verhaal doet ertoe en mag er zijn. Therapie over dit onderwerp is bewezen effectief geweest voor veel mensen. Zelfliefde na trauma kan de basis vormen voor herstel. Grenzen stellen en communicatie zijn fundamenteel voor seksuele genezing. Uw tempo bepaalt uw herstel, forceer niets en vier elke kleine overwinning.

U bent niet beschadigd. U bent bezig met groeien naar herstel. Met de juiste ondersteuning, mogelijk therapie en zelfliefde kunnen overlevers hun intimiteit na trauma mogelijk terugwinnen en weer laten bloeien. Uw verhaal eindigt niet bij trauma, het kan opnieuw beginnen bij genezing.

Zoals Rutgers stelt: "Elk seksueel contact zou gewenst en gelijkwaardig moeten zijn." U verdient respect, veiligheid en de liefde die u zoekt.

MEDISCHE DISCLAIMER: Deze informatie dient uitsluitend voor educatieve doeleinden en vervangt geen professionele medische, psychiatrische of therapeutische behandeling. Alle informatie in dit artikel is algemeen van aard en mag niet worden gebruikt voor zelfdiagnose of zelfbehandeling. Raadpleeg altijd een gekwalificeerde zorgverlener voor persoonlijk medisch advies. Bij acute crisis situaties neemt u onmiddellijk contact op met 112 of 0800-0113.